In het neo liberale denken zijn burger initiatieven en mantelzorg belangrijke bezuinigingen. De overheid kan zich daardoor terugtrekken uit een verzorgingsstaat, die te duur geworden is. 

Niet onlogisch !  Echter, de overheid initieert hiermee een fundamentele verandering in de interactie tussen burger en overheid. Het brengt een proces op gang dat niet meer kan worden teruggedraaid en de impact ervan wordt zwaar onderschat. Met een aantal voorbeelden wil ik laten zien, dat de combinatie van maatwerk, netwerkvorming en burgerparticipatie de overheid dwingt om zichzelf te veranderen. De wal keert het schip en deze tijdgeest kan niet meer terug in de fles.

“De overheid is geen oplossingsmachine meer, maar een organisatie die gedreven wordt door publieke waarden.” (Jan van Ginkel gemeentesecretaris Schiedam) 

Maatwerk: vraag regulering werkt niet meer

Vroeger kon de overheid vragen uit de samenleving reguleren met beperkte openingstijden, condities en standaardformulieren. Nu werkt het heel anders. De recente ophef over het weigeren van schuldhulpverlening aan mensen die niet aan de juiste criteria voldoen, is een mooi voorbeeld. De gemeenten proberen met vraag regulering de kosten te drukken, maar het wordt niet gepikt door de burgers die buiten de boot vallen. Staatssecretaris Klijnsma is er dan als de kippen bij om de gemeenten een standje te geven en de burger aan te moedigen te protesteren. Gemeenten mogen geen groepen uitsluiten en moeten maatwerk leveren, iedere case individueel oppakken en bekijken. 

Netwerkvorming: complexiteit en dynamiek 

Het monopolie van de overheid als enige regisseur van onze veiligheid, woonklimaat, werkgelegenheid, etc is voorbij. We hebben nu met meerdere invloedrijke instanties te maken. De invloed van de banken op onze economie en ons leefklimaat is daarin opvallend. Transparantie is dan ook van groter belang dan ooit. Als een bepaalde gemeente bezuinigt op huishoudelijke hulp en trapliften, krijgen ziekenhuizen en andere hulpinstanties het drukker. Als de kostenbron niet goed wordt aangepakt, wordt die bezuiniging teniet gedaan met hogere uitgaven op andere zorg contracten.

Er is nauwelijks meer een filter tussen de overheidsorganisatie en de dynamiek van haar omgeving. Binnenkort kan iedereen waar ook in Nederland of de Antillen, 24/7 een nieuw paspoort aanvragen.  De meeste gemeenten hebben daarvoor een “multi-channel klant contact centrum (KCC)” ingericht dat het standaardformulier vervangt. Daarnaast komen er, alleen voor de meest schrijnende gevallen, multidisciplinaire behandelplannen met psychologische hulp, instapbanen, schuldhulpverlening, bescherming tegen huiselijk geweld, enz. Deze behandelplannen worden aan de keukentafel door sociale wijkteams opgesteld. De neo liberale gedachte is dat alleen de meest ernstige gevallen zo’n multidisciplinaire aanpak krijgen en dat 80% van de burgers zelf hun weg gaan vinden in het KCC en zelf de afronding van hun vraag regelen.

Alles bij elkaar moet dat een bezuiniging opleveren, maar zo werkt het niet voor de meeste burgers. Zij maken geen onderscheid tussen ernstige gevallen en abc-tjes. Iedereen wil maatwerk en wil serieus genomen worden. De professionals die in sociale teams werken, zien de bui al hangen dat zij straks de schuld krijgen van allerlei zaken die misgaan. De kans is groot dat met de huidige werkwijze de zorgkosten zullen toenemen en dat het ongenoegen over de rol van de overheid zal groeien.  

Verandert de overheid ?

Je zou verwachten dat er in de interne organisatie van gemeenten veel verandert op dit moment.  De werkelijkheid is dat de 3D transitie alleen binnen het sociale domein speelt. Het bouwen van een netwerk organisatie wordt alleen nog met de mond beleden. Dankzij de interne verkokering heeft de rest van de organisatie zelfs de indruk dat er niet zo veel verandert. “Business as usual”. De volgende opmerkingen hoor je in de wandelgangen:”De bouwprojecten zijn afgenomen, maar dat trekt wel weer aan. Milieu en economie zijn gestaag bezig met hun opgaven en dat het Sociaal domein verandert is maar goed ook. Het werd hoog tijd. Zij kunnen niet met geld omgaan en ze kunnen ook niet plannen.” 

Dat het een dramatische vergissing is om te denken dat er in de stadsontwikkeling van de gemeente, niet zo veel verandert, wordt duidelijk in het verloop van het ontwerptraject van de BIEB in het centrum van Utrecht. Het centrum is één van de grootste bouwprojecten van Nederland. Vlak naast het Stadskantoor zou, boven de treinen van het Centraal station, een hypermodern gebouw geplaatst worden. Er is 12 miljoen euro uitgegeven aan ontwerpkosten en op het moment dat de bouwfase moet starten, stopt de gemeenteraad met het hele project. Het belangrijkste argument is dat het een megalomaan project is. De BIEB is drie keer zo groot als de huidige bibliotheek en niemand kan aantonen dat er behoefte is aan meer vierkante meters. Bovendien staat er een monumentaal postkantoor leeg op het Neude, dat ook prima zou kunnen dienen als BIEB. De berekeningen van kosten en opbrengsten waren bovendien zeer zwak volgens het CDA gemeenteraadslid dat de doorslag gaf bij de stemming. 

De eerste reflex van de voorstanders van het project was om allerlei aanpassingen te beloven aan het ontwerp van de BIEB, maar het echte argument werd niet gehoord. Later beargumenteerden de gemeenteraadsleden hun stemgedrag als volgt: “We hebben er genoeg van om door een kleine groep mensen met teveel geld, steeds overruled te worden. We worden gedwongen mee te doen aan iets waar we, nu en op termijn, het voordeel niet van zien.” 

Niemand had dit zien aankomen. Gebruikelijk is, dat als een project zo ver gevorderd is, de keten van besluitvorming niet doorbroken wordt. De voorstanders namen de emotie achter ‘megalomaan’ niet serieus. Wikipedia omschrijft:”Wie megalomaan is, ziet zichzelf als belangrijker of machtiger dan zijn omgeving of schrijft zichzelf bijzondere talenten toe”. Het ‘oude’ denken van vadertje Drees:”Ga maar rustig slapen. Ik zorg wel voor jullie” botst hier met een ‘nieuw’ denken: “Wij geven onze verantwoordelijkheid niet uit handen aan een klein groepje mensen dat meent beter te weten dan wij, wat goed is voor ons en voor Utrecht”.  Dit lijkt wel burgerlijke ongehoorzaamheid in de gemeenteraad van de derde stad van Nederland !

Het argument voor hun stemgedrag toont aan dat er in de beleving van deze mensen iets fundamenteel is veranderd. Het lijkt een verschuiving in publieke waarden: Terug naar de menselijke maat ? Vertrouwen we niet meer blind op ambtenaren en geldschieters, die geen onderdeel uitmaken van de democratische besluitvorming ? Zeg het maar…

Is het wellicht een botsing tussen twee verschillende waarde systemen ? Stadsontwikkeling wordt van ‘binnen-naar-buiten’ gedacht. Het begint met een ambtelijke lange termijn visie en wordt verder uitgewerkt in herinrichting- en bouwprojecten. De toegevoegde waarde zit in een verbeterde openbare ruimte en de betrokkenheid van burgers is een punt van aandacht. Burgerparticipatie is van ‘buiten-naar-binnen’ gedacht. Het begint bij een initiatief van burgers waar op een gegeven moment diverse partijen zich aan verbinden. Dit initiatief wordt uiteindelijk een evenement, project of organisatie. De toegevoegde waarde zit in een beter leefmilieu en investeringen in de openbare ruimte kunnen een leuke aanleiding zijn om een initiatief te starten, zoals een wijkplatform voor bewoners.

Stadsontwikkeling	Burgerparticipatie
Ruimtelijke investeringen Inhoud Lineair (doelen middelen) Doelen afdwingbaar Overheid en financiers Resultaat uitgangspunt Juridische procedures Top down Rationeel belang Toekomst van de stad	Leefbaarheid woonomgeving Proces Incrementeel (vliegwiel proces) Doelen niet afdwingbaar Netwerk van diverse partijen Publieke waarden uitgangspunt Inventiviteit en flexibiliteit Bottom up Emotionele verbinding Praktische noodzaak op dit moment

Burgerparticipatie: rolconflict

De belangrijkste reden om als burger actief te worden is dat je jouw zelfbeschikkingsrecht niet meer uit handen wilt geven aan een overheid, een energiebedrijf of een bank. Je wilt je eigen leefklimaat vorm kunnen geven. Je wilt  niet overruled worden door andermans belangen. Burger initiatieven starten is hartstikke makkelijk. Als je maar luistert naar wat er speelt. Honderd procent succes verzekerd!! Het wordt echter ingewikkeld als je vooraf in je hoofd hebt wat eruit moet komen en als je een specifiek belang hebt bij bepaalde resultaten. 

Hier zijn we direct bij de kern. Als gemeente ambtenaren burger initiatieven willen stimuleren en ondersteunen, dan vereist dat procesvaardigheden: een neutrale zakelijke houding naar de inhoud en passie voor het proces. Een overheid die haar politieke ambities wil realiseren en tegelijkertijd burgerinitiatieven wil stimuleren, komt terecht in een rolconflict tussen haar eigen rolopvatting en de rolverwachtingen van de burgers. De essentie van een burger initiatief is dat het initiatief begint bij de burgers. Van de overheid wordt dan een faciliterende en afwachtende rol verwacht.

Dit Kabinet heeft grote moeite met deze faciliterende rol. Hoe meer dit Kabinet haar best doet om haar politieke ambities te realiseren, des te minder succes heeft ze. De Algemene Rekenkamer schrijft:“Op veel plaatsen binnen de Rijksoverheid is sprake van fricties tussen politieke ambities aan de ene kant en beschikbare tijd, mensen en middelen aan de andere kant. Een voorbeeld is de mate waarin de met decentralisaties gepaard gaande bezuinigingen de uitvoering onder druk zetten. “ Vooral bij Defensie, Financiën, Volksgezondheid en Sociale Zaken zijn er problemen met de uitvoering. De invoering van het nieuwe systeem rond het persoonsgebonden budget (pgb) is bijvoorbeeld “niet zorgvuldig verlopen. Ook bij Defensie en bij de Belastingdienst bestaan forse problemen bij de uitvoering van de kabinetsplannen.”

Onder de frictie tussen politieke ambities van het Kabinet en de omvang van haar organisatie, speelt ook nog het rolconflict tussen haar politieke ambities en de dynamiek in de samenleving. Dit speelt op nationaal, regionaal en lokaal niveau.

Het redden van de banken met publiek geld, de bezuinigingen op de zorg, de lening aan Griekenland en het debacle van de Fyra, hebben het vertrouwen in de overheid als probleemoplosser geen goed gedaan. Langzaam maar zeker raakt ze die rol ook kwijt in de ogen van de pers en van de ambtenaren zelf.

De werkloosheid bijvoorbeeld wil maar niet dalen. We zitten nog steeds op de 7% en iedereen vindt dat het goed gaat met de economie. Tijdens een uitzending van RTLZ wordt de vraag gesteld:”Is dit niet het falen van het kabinetsbeleid ?” en het antwoord luidt:”We moeten echt af van de illusie dat de overheid enige invloed heeft op de marktkrachten die nu spelen. Dit zou ook moeten doordringen in Den Haag. Het kabinet komt straks met de nieuwe WWZ (Wet Werk en zekerheid en flexibele arbeid) en de maatregelen die daarin genomen worden, verhogen juist de werkeloosheid. Veel flex werkers raken nu hun contract kwijt“.

“De overheid focust in zijn arbeidsmarktbeleid te veel op vaste banen en ontkent de realiteit van het groeiende aantal zzp’ers op die markt.” Dat zegt de Tilburgse hoogleraar arbeidsmarkt Ton Wilthagen in Het Financieele Dagblad. “Met name de PvdA wenst deze realiteit niet te zien, maar bij de meeste andere politieke partijen zie ik ook geen heldere visie”.

De wal keert het schip

“Bruggen slaan” was de titel van het regeerakkoord. Uiteindelijk zijn die bruggen  een optelsom geworden van  neo liberale, socialistische en financiële (kapitalistische) ambities. De brug naar de dynamiek in de samenleving ontbreekt. Het maakt niet uit welk “-isme” de verkiezingen wint, het resultaat is toch hetzelfde: er komen allerlei ambities en regeltjes waar de burger aan moet voldoen en het uiteindelijke resultaat is dat hij er alleen voorstaat. Het rolconflict tussen politiek en burger is nog nooit zo groot geweest. Je kunt echt spreken van een machtsverschuiving. De burger neemt meer het heft in eigen hand.

De huidige tijdgeest: meer maatwerk; burgerinitiatieven; netwerken en  samenwerkingsvormen tussen burger en ondernemers onderling, is niet vanzelf ontstaan. Ze komt voort uit het morele faillissement van alle politieke ‘-ismen’,  de oplossingsmachine van de overheid, de financiële wereld en de EU.  Die geest is uit de fles en die krijg je er niet meer in. Daarvoor is er te veel gebeurd en is er te veel door het ijs gezakt. Het zal generaties lang duren voordat mensen weer een bankier vertrouwen. Het monopolie van de overheid als vormgever van de samenleving is voorbij. Wat er over blijft is het zoeken naar een nieuwe rol. Van overheid naar tussenheid ?  Een inspirerende overheid wellicht gedreven door publieke waarden die voornamelijk door de burgers worden aangedragen en vormgegeven ?

“De overheid is geen oplossingsmachine meer, maar een organisatie die gedreven wordt door publieke waarden.” (Jan van Ginkel gemeentesecretaris Schiedam) 

Het management van de gemeenten wordt gedwongen om voor zichzelf een nieuwe rolopvatting te definiëren, die beter aansluit bij de rolverwachtingen van de burgers. Dit betekent een fundamentele cultuurverandering voor het huidige ambtelijke apparaat. De moeilijkste stap is om de politieke ambities los te laten en met een faciliterende rol genoegen te nemen. Verder zullen ambtenaren moeten leren dat hun eed voor rechtsgelijkheid stagnerend kan werken als je daardoor het hart van burgers niet kan/wil lezen. Je verbinden aan de belangen van een groep burgers, kan haaks staan op die eed. Misschien moet die eed ook overboord. Rechtsgelijkheid en rechtszekerheid stammen uit de tijd van vadertje Drees die in de hemelen is.